Mondoñedo, coma toda cidade de relevancia na época medieval, contou cunha muralla para protexela en teoría das escaramuzas e incursións bélicas que acontecerán na contorna da cidade. Que funcións tiña esta cerca? Canto tempo levou construíla? Ata cando estivo presente na paisaxe urbana mindoniense? Conservamos algunha pegada da mesma actualmente?
O comezo do poboamento
O poboamento no actual val de Mondoñedo trasládase ás épocas máis antigas da historia galega, mais podemos falar de poboacións de moita relevancia na época castrexa con castros fortemente asentados como na Recadieira, en Lindín ou en Zoñán, sendo o maior este último. Xa cara o val atopamos na toponimia unha zona coñecida como “Os Castros”, onde recentes escavacións amosaron restos arqueolóxicos de grande importancia, destacando entre estruturas e cerámicas varias, un esquelete -probablemente de muller, aínda en estudo- e un crismón paleocristián. A partir deste momento, aínda que hai algunhas evidencias dunha forte presenza romana, perdemos a pista até o ano 1113, no que se decide no concilio de Palencia o traslado da sé catedralicia do Mondoñedo primixenio -actualmente San Martiño de Mondoñedo, no concello de Foz- á Vilamaior do Val de Brea, actual emprazamento de Mondoñedo a uns 20 km do primeiro. Este traslado, baixo o bispado de Nuño Afonso e coa ratificación da Raíña Urraca no 1117, provoca un cambio na firma dos bispos, os cales deixan de asinar como “minduniensis” para titulárense como “vallibriensis”, como xa faría o mesmo Nuño Afonso ao serlle concedida a Igrexa de San Salvador de Sarria no 1114. (Cal Pardo, 2003, págs. 96-97)
Pouco tempo despois aparece en escena o rei Afonso VII, quen en virtude da súa potestade real, concedeu o 9 de novembro de 1156 a Mondoñedo -daquela, Vilamaior do Val de Brea- os foros e as leis de León, o dereito a oito días de feira pola Virxe de Agosto e confirmou ao bispo Pedro Gudestéiz os coutos e privilexios do bispado. Este documento é recoñecido tradicionalmente como aquel que confirma a Mondoñedo como cidade, (Cal Pardo, 2003, pág. 104) y (Mayán Fernández, 1994, pág. 33) representando así un fito merecedor dunha placa explicativa no centro neurálxico da cidade, diante da estatua de don Álvaro Cunqueiro.
A pesar de diferentes avatares e un traslado da sé catedralicia a Ribadeo, Vilamaior do Val de Brea asentouse como capital episcopal e cidade de pleno dereito, facendo necesaria unha muralla para acadar un mínimo de seguridade en caso de escaramuzas ou ofensivas bélicas.
A muralla e a súa extensión final.
A primeira noticia que temos sobre a muralla aparece o 22 de xuño do ano 1320, cando se nos referencia un acordo realizado polo concello de Vilamaior-Mondoñedo e o Bispado sobre a construción dun cercado que protexera á cidade. Este último adiantouse nas obras na Porta da Fonte, comezándoas e encargándose da construción do cercado dende esta até a Porta de Batitales (Cal Pardo, 2003, pág. 157) (Lence-Santar y Guitián, 1950). O concello, pola súa conta, debería ocuparse do erguemento do cercado restante cunhas características similares ás das obras xa acometidas.
A extensión final da muralla abranguería a améndoa central da cidade, creada pola Catedral e as rúas próximas, comezando no entorno da actual Fonte Vella, baixando até os terreos onde se atopa a Praza do Seminario, cruzándoa e encarando a Rúa da Ponte e a Travesía Casas Novas. A partir deste punto continuaría polas actuais Praza do Concello, Rúa Concepcionistas e Rúa Febrero até o inicio na Rúa da Fonte. Fóra estarían os barrios dos Muíños, de San Lázaro e dos Remedios, así como as Casas Novas, as cales poderían deber o seu nome ao feito de seren edificadas após a consolidación da muralla.
No relativo ás portas abertas na muralla, ábrense diferentes interpretacións. A primeira delas preséntanola Lence-Santar, cronista oficial de Mondoñedo e avogado, quen establece que as portas son a da Vila -Fonte Vella-, da Rúa do Pumar -actual Rúa da Imprenta-, da Porta das Angurias -Casa do Concello- e a de Batitales -Concepcionistas-. (Lence-Santar y Guitián, 1950, pág. 30) Por outra banda, López Alsina, no ano 1976, defende que as portas son 6, as cales serían as da Fonte -Fonte Vella-, de Batitales -Rúa Progreso-, da Rúa Nova -Casas Novas-, da Rúa dos Ferreiros -Casa do Concello-, de Cesuras -Concepcionistas- e a Pequena -Rúa da Imprenta- (López Alsina, 1976, pág. 49). Nós, por estar máis aceptada no ámbito histórico mindoniense, tomaremos como certa a interpretación de Lence-Santar, sen querermos desmerecer o traballo de López Alsina.
A evolución da muralla e as súas funcións
Ao pouco de acadarse o acordo entre as institucións de Vilamaior-Mondoñedo, en 1327 faise forte na cidade o nobre Pedro Fernández de Castro, quen incendia o núcleo e os seus arrabales, facéndose forte na Catedral, de onde sería expulsado pouco despoi (Lence-Santar y Guitián, 1950, pág. 23) s. Deste feito podemos dubidar, ben da finalización da construción do muro, ben da súa calidade, cuestión que será moi recorrente nos séculos posteriores. Nos anos seguintes temos constancia dun momento de tensión no 1381, cando as institucións -Bispado, Cabido e Concello- acordan estableceren quendas de garda. Nos séculos seguintes poderemos ver como se reforma o trazado do muro baixo o bispado de Diego de Soto Varela, no século XVI, quen amplía o perímetro para engadir un cárcere nunha marxe do Río Sixto, fronte a Fonte Vella.
A mediados deste século tamén nos fala Lence-Santar nun traballo específico sobre a muralla dun Licenciado Santo Domingo que edificara a súa casa da rúa de Batitales e que “hazian ciertas puertas en la d[ic]ha casa que salían a la d[ic]ha Ronda de la d[ic]ha cerca” (Lence-Santar y Guitián, 1950, pág. 25). Esta cuestión non é precisamente inocente. A principal función da muralla da cidade era mantela pechada ante ameazas exteriores como podían ser cuestións bélicas así como as enfermidades infecciosas, moi habituais en época histórica, e que, en descoñecendo as causas reais da transmisión da enfermidade, eran controladas nas cidades mediante o peche das portas da muralla. Esta medida, aínda que ineficaz nalgúns casos, semellaba dar unha aparente seguridade. A presenza de portas que furaran a cerca provocaba unha grande inseguridade nas institucións da cidade. Esta cuestión déixase sentir no ano 1569, cando pola peste foron pechadas todas as portas da cidade a día 12 de decembro por acordo do Concello, deixándose a deber seis reais para pagar “la ferraje que hizo para los clavos e arguellas de la cerrume de la puerta de la rrua de la fuente”. (Lence-Santar y Guitián, 1950, pág. 25)
No ano 1578 acordouse pola Xustiza e Rexemento da cidade a construción dunha portada, dunha ponte e dunha balsa de auga na rúa da Fonte, con unha grande axuda do bispo Don Juan de Liermo, pola cal o Concello, con acordo da Xustiza e Rexemento, “mandaron que por quanto estava prevenido se pusiese vna piedra de Armas en las casas de consistorio del M. Ilte, e Rmo. Sor. Dn. Juan de Liermo, obispo y sor. de esta Ciud. atento a la aiuda que hacia para la portada puente y alberca que se avia de hacer a la rua de la puente, ordenaros que Pedro de Artiaga hiciesa dha piedra y la pusiese en la dha casa de consistorio hacia la casa del regidor Luis de Luaces, y las imperiales en el medio y las del Reino [de Galicia] hacia la ventana de la esquina.” (Lence-Santar y Guitián, 1950, págs. 25-26). Na década seguinte, por mor da caída dun treito de muro na actual Rúa da Fonte, na balsa construída dez anos antes, déixanos o bachiller Maseda a seguinte testemuña: “que en esta ciudad no había cerca, y la que abia estaba caída por cien partes, de modo que no se reputaba por cerca, y que mucho de la ciudad estaba edificado sobre ella y se entraba y se salía por ella sin impedimento ninguno.” (Lence-Santar y Guitián, 1950, pág. 26). Aquí preséntasenos a última das funcións principais da muralla: o control da entrada e saída da poboación e dos visitantes da cidade, cos seus correspondentes tributos e trabucos polo paso á cidade e polo comercio, acadando diferentes cantidades no paso do tempo.
Estas tres funcións -a bélica, a sanitaria e a médica- irán perdendo importancia coa entrada na Idade Contemporánea, deixando paso a un derrubo dos muros existentes para o medre da cidade, así como o derrubo das portas.
O derrubo das portas
A muralla da cidade resultou devir nun problema co paso do tempo, resultando no derrubo e desmonte das portas. A primeira delas en ser desmontada foi a Porta de Batitales, desmontada para facilitar a construción do actual convento das Concepcionistas.
A seguinte porta en presentar problemas foi a Porta da Rúa dos Ferreiros, ou da Capela da Nosa Señora das Angurias, a cal no ano 1820 atopábase nun estado completamente ruinoso e cuxo deplorábel estado provocou a oposición do xefe da Milicia Nacional, quen ordenaría o derrubo da capela e mais do arco por estaren apoiados na sala de Armas do cuartel, expoñéndoo innecesariamente a un ataque. (Lence-Santar y Guitián, 1950, págs. 28-29)
14 anos despois, o Alcalde instruíu expediente para derrubar o arco da Porta da Vila, o situado no Pazo Episcopal, fronte á Fonte Vella. O Bispado e o crego propietario da casa na que estaba apoiado o arco opuxéronse ao desmonte da porta pola súa relevancia como porta principal da cidade e como monumento da historia. O Alcalde contestou que, alén da fealdade do arco, impedía a circulación do aire debidamente e que, debaixo da súa estrutura, se realizaban actos antihixiénicos. Tras o certificado de dous médicos, o arco foi derrubado en agosto. Ao ano seguinte, no mes de xullo foi instruído expediente para demoler a porta sita na Rúa dos Templarios (Actual Rúa Pascual Veiga), mentres no mes de setembro foi derrubada a Porta da Rúa dos Ferreiros e a Capela da Nosa Señora das Angurias, cuxos obxectos foron trasladados ao Santuario dos Remedios. (Lence-Santar y Guitián, 1950, pág. 29)
A porta da Rúa dos Templarios provocará tensións entre o Concello, o Cabido e o Comandante en xefe do Seminario no momento en que este último foi fortificado no ano 1836, ao solicitar o militar que o arco fora derrubado por mor da posibilidade dun ataque ás posicións defensivas. O Concello implicouse do lado do Exército, mentres o Cabido exerceu unha forte oposición, negándose ao desmonte do arco até o ano 1854, cando a Rúa dos Templarios é ensanchada sobre os terreos do antigo cemiterio e, co ensanche, é demolida a derradeira das portas das que temos constancia. (Lence-Santar y Guitián, 1950, págs. 29-30)
A muralla mindoniense nos nosos días
Hoxe en día conservamos algúns restos visíbeis da muralla mindoniense. Os máis salientábeis son un pequeno resto do arco da Porta da Vila, diante a Fonte Vella; o apoio da porta da Rúa dos Ferreiros e a portada tapiada da capela da Nosa Señora das Angurias no lateral norte da Casa do Concello e un treito de lenzo da muralla na Rúa da Ponte, probablemente baixo os muros actuais. Na Praza do Seminario, após a súa remodelación, apareceron restos arqueolóxicos do propio muro e dunha pequena torre, a cal lle daba nome a eses terreos nos momentos previos á construción do Seminario. Estes restos foron balizados e sinalizados no pavimento actual, cun resalte en cachotería da torriña e marcando o largo do lenzo da cerca da cidade cunhas plaquiñas de metal fixadas ao solo.
Bibliografía
Cal Pardo, E. (2003). Episcopologio mindoniense. Santiago de Compostela: (Salamanca: Gráficas Lope).
Lence-Santar y Guitián, E. (1950). La muralla de Mondoñedo. Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, 23-30.
López Alsina, F. (1976). Introducción al fenómeno urbano medieval gallego, a través de tres ejemplos: Mondoñedo, Vivero y Ribadeo. Lugo: Universidad de Santiago de Compostela e Excma. Diputación de Lugo.
Mayán Fernández, F. (1994). Historia de Mondoñedo. Desde sus orígenes hasta 1833, en que dejó de ser capital de provincia. Lugo: Servicio de Publicaciones de la Excelentísima Diputación de Lugo.
Bienvenidx a un pequeño proyecto de divulgación histórica y cultural en el que trataremos de acercarte todo aquello que aconteció y que marca nuestro camino como sociedad a día de hoy. Aprovechamos esta publicación para hacer una modesta declaración de intenciones y para explicar por qué nace El Bucio de Antier. En caso de preferir un comienzo directo, en breve subiremos nuestra primera publicación sobre la organización territorial histórica de la isla de Gran Canaria.
El Bucio de Antier 